सानु शर्मा

श्रावण २५, २०७३  

‘छोरी जन्मिएकी छ डाक्टर सा’ब, घुतुमुने ।’ नर्सले ल्याएर छोरी श्रीमान्को काखमा राखिदिई । सधैं धीर–गम्भीर रहने मेरा सिनियर सर्जन श्रीमान् अलिकति मात्र मुस्कुराए । उनको कन्जुस्याइँपूर्ण मुस्कानको मेरी आमाले के अर्थ लगाउनुभयो कुन्नि, मेरो हात समाएर स्नेहमा डुबेको स्वरमा भन्नुभयो–‘छोरी भै भनेर मन नखुम्च्याउनु होला ज्वाइँसाब, भोलि मर्न लाग्दा आफ्नै शरीरको अङ्ग दिएर बचाउने छोरी नै हुन्छन् । मरेपछि पिण्ड दिने छोराभन्दा जिउँदै हुँदा सम्मान दिने छोरी कता हो कता असल हुन्छन् ।’ मेरा आँखा आँसुले भरिए । ‘त्यो मलाई जति कसलाई थाहा छ र आमा ?’ मेरा श्रीमान्ले छोरीलाई छातीमा टाँसेर मलाई हेर्दै भने–‘बस्, मेरी छोरीमा पनि तपाईंकै छोरीको गुण आओस्, यत्ति नै चाहन्छु ।’ मैले आँखाभरि उनीहरूलाई हेरें । अनायासै मेरा आँखामा विगत उत्रियो ।

                                                 ०००००
दाइ र मेरो उमेरमा केवल १८ महिनाको अन्तर थियो तर पनि हामीमाझ भेदभावको कुनै सीमा थिएन । अझ बा बितेपछि त आमाले पराकाष्टा नै गरिदिनुभयो । उहाँ १२ वर्षको दाइलाई १२ महिनाको केटाकेटीलाई झैं व्यवहार गर्नुहुन्थ्यो । आमाको कमजोरी बुझ्दै गएको दाइ पनि फाइदा उठाउने कुनै मौका छोड्दैनथ्यो । खेतबारी टन्नै थियो हाम्रो । खान–लाउन छेलोखेलो पुग्थ्यो । खटिनचाहिँ पथ्र्यो प्रशस्तै, जुन मेरो दाइलाई कहिल्यै परेन । आमा र म घोटिएर खेतबारीमा काम गथ्र्यौं । दाइ हल्लिएर समय बिताउँथ्यो । कामको चटारो हुँदा आमा मलाई स्कुल पठाउन खोज्नुहुन्नथ्यो तर म झगडा गरेर भए पनि स्कुल जान्थें । आमाका लागि त दाइले पढिदिए नै काफी थियो । म त छोरी थिएँ, अर्काको घर जाने जात, त्यसैले मेरो पढाइ–लेखाइको उहाँलाई कत्ति चिन्ता थिएन । आखिर उहाँले पनि त स्कुलको मुख देख्नुभएको थिएन ।

२० वर्ष पनि नपुग्दै दाइ गाउँकी एउटी केटी टिपेर भाग्यो । नौ कक्षामा दुईपल्ट फेल भएर पढ्न छोडी हल्लिएर बसेको मेरो दाइ लगभग १० महिना घर आएन । आमा दाइको चिन्तामा मृतप्राय: हुनुभयो । उहाँलाई दाइले पढ्न नसकेकोमा होइन, त्यति सानै उमेरमा केटी भगाएकोमा पनि होइन, बरु उनी आँखाअगाडि नभएकोमा बढी चिन्ता थियो । लगभग दस महिना घरमा मीठो–चोखो पाकेन । कुनै चाडबाड मानिएन । मैले कुनै चीजको रहर गरे उहाँ रुदै भन्नुहुन्थ्यो–‘मेरो बालख छोरो कहाँ, कुन ठाउँमा दु:ख पाएर बसेको होला, यसको मनमा भने अलिकति चिन्ता छैन ।’ केटी लिएर भागेको लाठे छोरोका लागि उहाँको मन सधैं रुन्थ्यो तर म जो घरको, खेतबारीको काममा खटिएर पनि स्कुल–कलेजमा सधैं प्रथम हुन्थें, त्यसको लेखाजोखा आमाले कहिल्यै गर्नुभएन ।

भागेको ११ औं महिनामा दाइ घर फर्कियो । ऊ स्वास्नी काठमाडौंमै छोडेर आएको थियो । पछि दाइ आमालाई फकाएर घरबार बेच्न लगाई सबै पैसा कुम्ल्याएर काठमाडौं गयो । मैले धेरै प्रयास गरें तर रोक्न सकिन । हामी आमाछोरी बाध्य भएर उसको पछि लाग्यौं । थानकोटमा पाँच आना जग्गामा बनेको सटर भएको घर किनेर दाइले पसल सुरु गर्‍यो । बचेको पैसाले छेवैमा अर्को घडेरी किन्यो । हातमुख जोर्ने बाटो भएपछि मैले बीएस्सी नर्सिङ पढ्ने इच्छा व्यक्त गरें तर आमा र दाजु–भाउजू सहमत भएनन् । आमा सहमत नहुनुको कारण–‘जति पढिस्, त्यति नै काफी छ । अब एउटा केटो खोजी विवाह गरेर जिम्मा लाइदिन्छु अनि जे मन लाग्छ गर्नू ।’

दाइ असहमत हुनुको कारण–‘फिस कसले तिर्छ ?’ भाउजू असहमत हुनुको कारण–‘घरधन्दा कसले हेर्छ ? पसलको हिसाब–किताब कसले हेर्छ ?’ तर मैले कसैको कुरा सुनिनँ । दाजुसँग भनें–‘मेरो विवाह नै गर्ने हो भने पनि खर्च त लाग्छ । मेरो पढाइ सुरु गराइदे, म तँमाथि बोझ बन्दिनँ । काम खोज्छु । फुसर्दका बेला यहीँ पसलमा काम गर्छु । मेरो विवाहको खर्च म आफैं जोड्छु । तेरो सुको खर्च गराउँदिन ।’दाइले मनमनै गुन्यो । भाउजूसँग सल्लाह गर्‍यो अनि ठूलो खर्चको अनुपातमा सानो खर्च चुन्यो । मेरो कलेजको फिस तिरिदियो ।

चार वर्ष बिते । मैले ट्युसन पढाएँ । रेस्टुराँ र पसलमा काम गरें । भाउजूको बेस्सरी चाकरी गरें । जस्तै चटारो भए पनि डिस्टिङ्सनका साथ नर्सिङ सकें र काम सुरु गरेपछि अस्पताल नजिकै बनेपा सरें । भाउजू खराब थिइनन् तर उनी अल्छी र कन्जुस थिइन् । त्यसैले म नभएपछि आमाको थाप्लोमा अझै काम थुप्रियो । त्यसै पनि गाउँ छोडेदेखि आमा घटेर आधा हुनुभएको थियो । मधुमेहको रोगी आमा डाक्टर देखाउन पटक्कै मान्नुहुन्नथ्यो । त्यसमाथि दाइ–भाउजू पैसा खर्च हुन्छ भनेर डराउँथे । म जसरी–तसरी सबैको हेरचाह गर्थें । कामको सबै बोझ आफ्नो थाप्लोमा लिने प्रयास गर्थें तर म बनेपा सरेपछि आमाले नै सिङ्गो घर र नाति–नातिनाको रेखदेखको जिम्मेवारी बोक्नुपर्‍यो ।

दाइका चार वर्षबीचमा जन्मिएका तीनजना सन्तानका लागि भाउजूको योगदान उनले तिनलाई जन्म दिनुबाहेक केही थिएन । म र आमाले उनीहरूको हेरचाह गर्‍यौं । अब भाउजू फेरि दुई जिउकी थिइन् । सर्ने बेलामा मैले आमालाई आफूसँगै जान आग्रह पनि गरें तर आमा न छोरा छोड्न सक्नुहुन्थ्यो, न भाउजू एक्लै घर र केटाकेटीलाई सम्हाल्न सक्थिन् । म चिन्तित मनले बनेपा सरें ।
                                                 ०० ०० ००
यसरी नै अर्को एक वर्ष बित्यो । सँगै अस्पतालमा काम गर्ने एकजना सर्जन मतर्फ आकर्षित भए र बारम्बार विवाहको प्रस्ताव राख्न थाले । पहिले त मैले टार्न खोजें तर उनका बारेमा सबै कुरा बुझिसकेपछि म राजी भएँ । त्यसभन्दा पहिले मैले आफ्ना बारेमा सबै कुरा नढाँटी उनलाई बताएँ र विवाहमा खासै तडकभडक गर्न नसक्ने बाध्यता बताएँ । यो पनि उनलाई सहर्ष स्वीकार थियो । अनि मैले आमा र दाइसँग कुरा गर्न जाने मन बनाएँ । यसै पनि तीन महिना भैसकेको थियो म उता नगएको तर म उता जानुभन्दा पहिल्यै दाइको फोन आयो ।

आमा टिचिङ अस्पतालमा हुनुहुन्थ्यो । म हतारिँदै अस्पताल पुगें । आमाको अवस्था देखेर म साह्रै डराएँ । आमाका दुवै किड्नी ड्यामेज थिए । किड्नी खोज्ने कुरा चलेपछि पैसाको कुरो चल्यो । पैसाको कुरो चलेपछि दाइले सीधै भन्यो–‘मेरो यत्रो परिवार छ । पसलको कमाइले जसरी–तसरी मुखमा माड लाइदिन सकेको छु । मसँग एक पैसाको आशा नराख ।’ मैले अविश्वासपूर्ण दृष्टि ऊतिर तेस्र्याएँ ।

‘दाइ, गाउँको सारा श्रीसम्पत्ति बेचेर ल्याएर घरबार र व्यापार जोडेको छस् । म र आमाका लागि कहिल्यै खासै सिन्को भाँच्नु परेन । मसँग भए म झिक्थें तर मैले पनि त काम सुरु गरेको धेरै भएको छैन । त्यत्रो पैसा म एक्लैले कहाँबाट जोहो गरौं ?’ मैले भनें ।

‘बाउको सम्पत्तिमा छोराको हक त लागिहाल्छ नि, अब के तँ पनि हक खोज्न थालेकी ?’ ऊ जङ्गियो ।

‘बिस्तारै बोल दाइ’, मैले सेटेटिभको असरले निदाएकी आमाको अनुहार हेरेर दबेको स्वरमा भनें–‘अंश खोजेकी होइन मैले, तँलाई थाहा छ । बाको सम्पत्तिमा आमाको पनि त हक लाग्छ ? तैंले एक शब्द भनेको भरमा आफू जन्मी–हुर्किएको गाउँघर, भीरपाखा चटक्क छोडेर सारा सिरिखुरी तँलाई सुम्पेर आमा तेरो पछि लागेर यहाँ आउनुभयो । तँलाई गारो होला भनेर सिकिस्त बिरामी हुँदा पनि तँसँग कहिल्यै कुनै कुराको गुनासो गर्नुभएन । अहिले पनि यसरी नढलेकी भए कसैले थाहा पाउँदैनथ्यो उहाँको व्यथा । दाइ यस्ती आमाको त हक लाग्छ नि होइन बाको सम्पत्तिमा ?’ मेरो गला अवरुद्ध भयो । ‘हक लाग्छ भनेर म के सबै आमाको उपचारमा खर्च गरेर आफू पाटीको बास गरूँ ? ऊ झर्कियो । म आश्चर्यचकित उसलाई हेरिरहें ।
                                                  ०० ०० ००
दाइकै कारणले मेरो र आमाको सम्बन्ध कहिल्यै राम्रो हुन सकेन । मलाई लाग्थ्यो उहाँ दाइ र मप्रति पश्चात्ताप गर्नुहुन्थ्यो । उहाँलाई लाग्थ्यो–म दाइको रिस गर्थें । आमा र मबीच सधैं कहिल्यै नटुङ्गिने विवाद चलिरहन्थ्यो तर उहाँ बिरामी भएपछि मैले केही भन्न छोडेकी थिएँ । यो त्यही दाइ थियो जसका लागि आमा सधैं मर्न तयार हुनुहुन्थ्यो । गाउँमा दाइकै कारण ती सबै आमाका पनि शत्रु हुन पुगेका थिए । म साक्षी थिएँ १० महिना दाइ नहुँदाको आमाको हालतको, जो एकोहोरो भएर हरक्षण गाउँ आउने–जाने बाटो नियाली रहनुहुन्थ्यो । मेरो परीक्षाका बेला पनि आमा मट्टीतेल खर्च हुुन्छ भनेर बत्ती बालेर पढ्न दिनुहुन्नथ्यो तर दाइको पर्खाइमा सधैं ढोकाछेउ एउटा बत्ती बालेर राख्नुहुन्थ्यो । न मीठो खानुहुन्थ्यो, न मलाई खान दिनुहुन्थ्यो । छोराका लागि मर्न तयार आमाको उपचार गर्न छोरासँग खर्च थिएन तर गाउँको सबै सम्पत्ति बेचेर किनेको उसको घरकै मोल आज आठ गुणा बढेको थियो । अर्को घडेरीको पनि उत्तिकै मोल पथ्र्यो ।

                                                  ०० ०० ००
‘त्यसो भए घडेरी बेचूँ ।’ मैले उसलाई भनें । ‘भाउजूको नाममा छ ।’ उसले दबेको स्वरमा भन्यो–‘त्यसमाथि त्यो भएको एउटा घडेरी बेचेर म छोराछोरीको पढाइ–लेखाइ कसरी गरूँ ?’ मैले रिसले आँखा देखिन । ‘त्यसो भए तँ तेरो एउटा किड्नी दे आमालाई, बाँकी खर्च म बेहोर्छु ।’ ‘बहुलाइस् कि क्या हो ?’ उसले आक्रोशित स्वरमा भन्यो–‘भर्खर २६ वर्षको पनि भा’ छैन म । घरमा चार–चारवटा छोराछोरी र जवान जाहान छे । तँ कसरी सक्छेस् मलाई अङ्गभङ्ग हो भन्न ?’

‘एउटा किड्नी नहुनु अपाङ्गै हुनु होइन ।’‘भए पनि, एउटा मर्न लागेको मान्छेका लागि सद्दे मान्छे काटकुट पार्नु ?’ ‘पुग्यो दाइ पुग्यो ।’ मैले रुँदै भनें–‘आमा मरिहाल्नु हुन्न यति सजिलै, हामी भएको के काम लाग्यो त्यसो भए ?’ ‘हामी के गर्न सक्छौं ? आमा अहिलेसम्म बाँचिहाल्नुभयो ।नाति–नातिनाको मुख देखिहाल्नुभयो । अब चिरफार गरेर किन उहाँको परत्र बिगार्नु ? बरु काजकिरिया राम्रोसँग गरिदिउँला । अस्तु काशी सेलाइदिउँला । त्यसभन्दा अरू के चाहियो ?’ ‘निस्की हाल् । तुरुन्तै बाहिर निस्की हाल् ।’ म निकै कराएँ । ‘१२–१३ वर्षको उमेरमा विवाह भएर, सधैं दु:ख काटेर, तरुनी नहुँदै दुई–दुईवटा सन्तान जन्माएर, कलकलाउँदो उमेरमा विधवा भएकी । भर्खर ४० काटेकी । यस्ती आमालाई जिन्Þदगी दिनुको सट्टा दागबत्ती दिने कुरा गर्ने ? तँ जस्तो लाछीको मलाई कुनै मद्दत चाहिएन । मै दिन्छु मेरी आमालाई किड्नी । तँ निस्की यहाँबाट र गएर स्वास्नीको काखमा घुस्रिएर मर् । फर्केर नआइज यहाँ फेरि ।’ यति भन्दै मैले आँसु पुछें ।

‘तेरो त विवाह पनि भा’ छैन ?’ उसले उठ्दाउठ्दै भन्यो–‘जोसमा आएर कुनै नचाहिँदो निर्णय नगर् । मर्नेसँग सँगै सती जान सकिँदैन, जतिसुकै माया लागे पनि । भोलि विवाह गर्ने कोही निस्किएन भने बूढीकन्या नै बस्नुपर्ला, होस गर् ।’ मैले आँसु पुछें अनि दृढ स्वरमा भनें–‘कसैकी स्वास्नी बन्नुभन्दा पहिले छोरी त बन्न सकौं । मलाई जन्म र जिन्दगी दिनेको भारा त चुकाउन सकौं । त्यसपछि सोचौंला, बाँकी जिन्दगीको कुरा । छोरी नै हुन सकिनँ भने स्वास्नी कसरी हुनसक्छु ? आमा कसरी हुनसक्छु ? तँ जा दाइ । अब हाम्रो चिन्ता नगर् ।’ ऊ अनकनाउँदै बाहिर निस्कियो ।

मैले देखें, आमाको बन्द आँखाको काप हुँदै दुई ढिक्का आँसु गालामा गुल्टिए ।

                                                  ०० ०० ००

- नेपाल संवाददाता

डाँडाको टुप्पोमा पहेँलो घाम देखिन्छ। त्यो डुब्ने तरखर गर्दै छ। दिनभर उसले तताएको भित्री मधेस अझै हायलकायल छ। बारीमा भर्खर जन्मिएका हरिया मकैका बोटहरू दुई चुल्ठी बाटेर ठिंग उभिएका छन्। यस्तो लाग्छ कि तिनीहरू मलाई मेरो घरमै स्वागत गर्न उभिएका छन्।

म बारीको कान्ले बाटोबाट सम्हालिँदै आँगनमा पुग्छु। पिँढीमा सुतिरहेको एउटा खैरो कुकुर जुरुक्क उठेर जोडले भुक्छ। दौडेर मतिर जाइलाग्छ। म त्यसको ढाडमा जोडले लात बजार्छु र लखेट्छु। त्यो एकैछिनमा अदृश्य हुन्छ। केही बेरपछि पर कतै कुइँकुइँ गरेको आवाज मात्र सुनिन्छ।

ढोकाको आडमा एउटा टाटेपाटे बिरालो पनि छ। त्यो भलाद्मी पाराले अगाडिका दुई खुट्टा पसारेर थपक्क बसेको छ। त्यसको पुच्छर फिटिक फिटिक कुनै मेसिनझैँ चलिरहेको छ। तर, म त्यसको मतलब नगरीकन बन्द भएको ढोकातिर हेर्छु। ढोकामा ठूलै ताल्चा झुन्ड्याइएको छ। बा–आमालाई बिनाखबर सरप्राइज दिन गएको मान्छे, उल्टै आफैँ सरप्राइज्ड हुन्छु। मन नलागी नलागी ब्याग झिकेर खाँबोमा अड्याउँछु र थाकेको ज्यानलाई पिँढीमा बिसाउँछु। बिरालोले मलाई आँखा झिमिक्क नगरी एकटकले हेरिरहन्छ। त्यो पटक्कै डराउँदैन।

हेर्दा हेर्दै घाम डाँडाले छेकिन्छ। बा–आमा अझै आएका छैनन्। सायद खेतमा धानको बीउ राख्न गएका होलान्। उनीहरूले घरको आँगन टेक्नेबित्तिकै मलाई देख्दा के महसुस गर्लान्? उनीहरूको पहिलो प्रतिक्रिया के होला? सोचेर म टोलाउँछु।

खैरो कुकुर फेरि मेरा अगाडि उभिएको छ ठिंग। मलाई केही भन्न खोजिरहेछ तर डराइरहेछ। म झोलामा भएको चकलेट झिकेर खान्छु। कुकुर र बिरालो मैले मुख चलाएको हेरिरहन्छन्। तर, म तिनीहरूलाई वास्ता गर्दिनँ। बरू एउटा किताब झिकेर घोरिइरहन्छु।

साँझ ढल्न लाग्दा बा–आमालाई घरतिर आइरहेको देख्छु। अचम्म के भने खैरो कुकुर र टाटेपाटे बिरालो पनि बा–आमासँगै मतिरै आइरहेका छन्। कति बेला तिनीहरू बा–आमालाई लिन पुगिसकेछन्। मलाई देख्नेबित्तिकै आमाका गह भरिन्छन्। बा सोध्छन्, “कुन बेला आइस्?”

“भर्खरै हो,” म भन्छु।

“आइज भित्र,” आमा घरको चाबी खोल्छिन्।

दसैँ मानेको आठ महिनापछि घर आएको छु। भाइ अस्ट्रेलिया उडेको एक वर्ष भयो। बहिनी पराइ घर पुगेको पनि वर्ष दिन भइसक्यो। घरमा बा र आमा मात्रै छन्। यही सानो घर पनि उनीहरूका लागि फराकिलो भएको छ। आमा भान्सामा भात पकाउँदै छिन्। म छेउको चकटीमा बसेको छु। चुलोनजिकै बसेर खैरो कुकुर र टाटेपाटे बिरालो आमाको काम हेरिरहेका छन्। आमालाई सोध्छु, “आमा, यो कुकुर र बिरालो भान्सामा किन बसिरा’का?”

“यिनीहरू यस्तै हुन्,” आमा भन्छिन्, “यसको नाम खैरे, उसको नाम टाटी।”

त्यसपछि आमा जोडले भन्छिन्, “खैरे, खोइ खुट्टा उता लैजा।” खैरे खुट्टा अलि वर तान्छ र मतिर रिसाहा आँखाले हेर्छ।

“भाइलाई कस्तो छ रे उता?” आमा अँगेनाको दाउरा ठोस्दै सोध्छिन्।

“राम्रो छ..., पैसा कमाउँदै छ।”

“भाइ त उता गयो ल, बहिनी अर्काकी भई। तर, त्यहीँ काठमाण्डू भएर नि किन आउन्नस्?” आमा सोध्छिन्।

“बिदै मिल्दैन। मिलेको बेला त आ’कै छु नि!”

“देखियो आ’को नि,” आमा गुनासो पोख्छिन्।

आमाले यति गुनासो पोख्ने बेलासम्म तरकारी पाकिसकेछ। मीठो बास्नाले भान्सा कोठा भरिएको छ। आमाले पकाएको कहिले नमीठो लागेको थियो र मलाई?

म देखिरहेको छु, टाटी गुलाबी नाक झन्डै झन्डै कराहीनिर पुर्‍याउँछे। आमा पल्लो कोठामा भएको बालाई बोलाउँछिन्। बा ढाकाको टोपी मिलाउँदै आउँछन्। बा आएपछि खेती लाउन र घरव्यवहारका लागि बाको हातमा केही पैसा राखिदिन्छु। आमा त्यो सब चुपचाप हेरिरहन्छिन्। हातमा पैसा राखिदिँदा त्यति खुसी देखिन्नन्। बा भन्छन्, “किन ल्याउनुपथ्र्यो र?”

“राख्नूस् न,” म भन्छु।

बा अप्ठ्यारो मानेर गोजीमा राख्छन्। म त्यसको अर्थ बुझ्दिनँ। मलाई लाग्छ, बा–आमाका लागि पैसाभन्दा परिवार र परिवारको मिलन ठूलो छ।

खाना पस्किँदै गर्दा आमालाई हेर्छु। उनका आँखा र ओठमा हल्का मुस्कान छ। आमा सरासर पाँचवटा भाग पस्किन्छिन्।

म भन्छु, “कसलाई हो यतिका?”

“देखिनस् खैरे र टाटी?” आमा भन्छिन्।

खैरे र टाटी मसँगै मीठो मानेर आमाको हातको खाना खान्छन्। खैरे छिटोछिटो सिध्याएर फेरि आमातिर हेर्छ। “हेर हेर यो मोरो, भकारी नै भएर जन्मेछ। कति खान्छ हो?” फतफताउँदै आमा खैरेलाई खाना थपिदिन्छिन्। खैरे मतिर पुलुक्क हेर्दै फेरि खान थाल्छ।

“कैले आ’हो खैरे?” म अलि ठाडो तरिकाले सोध्छु।

“दसैँपछि, सानो थियो नि यो त,” आमा भन्छिन्।

“यस्ता खन्चुवालाई पालेर...,” म भन्छु।

“सानोमा तँ पनि खैरेजस्तै थिइस्। नबोल्ने तर धेरै खानुपर्ने,” आमा सम्झाउँछिन्।

“ह्या आमा, कुकुरसँग के दाँजेको भन्या?” म निको मान्दिनँ।

“के भो त? हेर त कति ज्ञानी छ। खैरे र टाटी छन् र त छोराछोरी सबै वरिपरि नै छौ जस्तो लाग्छ मलाई।”

आमाको पछिल्लो कुरा सुनेर म खाँदाखाँदै रोकिन्छु। केही भन्न खोज्छु तर बोली घाँटीमै अड्किन्छ। बा–आमा हाम्रो प्रगतिमा खुसी छन्। छोराछोरीलाई स्वच्छन्द भएर उड भन्छन् तर सधैँ वरिपरि भइदियून् भन्ने पनि चाहन्छन्। कस्तो विरोधाभास !

म केही बेर सोच्छु र ठान्छु आखिर जे भए पनि बा–आमाको कुनै सोच गलत छैन। बस्, यति बुझ्छु।

म मन भारी बनाई बनाई खान्छु। आमा मायाले सोध्छिन्, “के थपूँ? खानै नखाने भइछस् त! सहरमा राम्ररी पकाएर त खान्छस् नि?”

आमाले मलाई दसवटा कुरा सोधिरहँदा गोठबाट दुई–तीनपल्ट गाई कराउँछे। बा खाँदा खाँदै भन्छन्, “भोक लाग्यो जस्तो छ मालीलाई।”

“होला, अहिले घाँस दिनू न गएर,” आमा भन्छिन्।

बा यतैबाट कराउँछन्, “एकछिन पखेस्।”

सुत्न खोज्छु। निद्रा परेको छैन। बाहिर निक्लिन्छु। चकमन्न रात छ। कालो अँध्यारो। एकोहोरो झ्याउँकीरीको आवाज आइरहेको छ। आकाशमा बुट्टे ताराहरू देखिएका छन्। खैरे बार्दलीमा बसेर पहरेदारी गरिरहेको छ। टाटी भित्र आमासँगै घुरिरहेकी छे। म आफू जन्मिएको घरलाई एकनास हेरिरहन्छु र महसुस गर्छु, म दिनप्रतिदिन यो घर, बा आमा र गाउँसँग बिरानो हँुदै छु। उनीहरू हामी छोराछोरीबिना बाँच्न सिकिरहेछन्, हामी बाउआमाबिना बाँच्न सिकिरहेका छौँ र एक्लोपन भगाउने उपाय खोजिरहेका छौँ। नत्र, खोइ त्यो पहिलेजस्तो धपधप बलेको खुसी, त्यो मझेरीभरिको लडाइँ–झगडा र आमाको सप्रेम कुटाइ, खै त्यो रुवाइ र आमाको फकाइफुल्याइ? खै मेरो त्यो जिन्दगी, खै मेरो सानो भाइ र सानी बहिनी? केही छैन साथमा। अब त सम्झनाहरू पनि धमिला भइसके।

सखारै बा गाई दुहुन्छन्। एकैछिनमा बाच्छो बुरुक्क उफ्रिदै आँगनमा आइपुग्छ। र, बाको अगाडि पछाडि हिँड्छ। आमा आँगनमा देखा पर्छिन् र भन्छिन्, “लौ पुन्टे त फुस्केछ, बान्दिनू न।”

“आ, भैगो एकछिन खेलोस् आँगनमा,” बा भन्छन्।

पुन्टे बाच्छो आँगनमा उफ्रिरहन्छ। खैरे र टाटी सँगसँगै उफ्रीउफ्री खेल्छन्। बा र आमा दंग परेर हाँस्छन्। धेरैपछि म बा र आमाको बुढ्यौलीको धर्सा बसेको अनुहारमा त्यो खुसी पाउँछु, जुन आफू सानो छँदा पाउने गर्थें। सोच्छु, पुन्टे, खैरे र टाटी नभइदिएका भए यो घर कति नीरस हुन्थ्यो होला?

खैरे मसँग रिसाएको रिसायै छ। मैले उसलाई पिट्न हुने थिएन। त्यसैले मसँग टेढिएको छ। मैले बोलाए पनि मेरो छेउमै पर्दैन। बरू उल्टै परपर हेरेर हिँड्छ। मैले थुप्रै पटक कोसिस गरिसकेँ तर मान्दैन। बिहानको खाना खाने बेलामा मैले उसलाई मुसारेँ। खैरेले पुलुक्क मतिर हेर्‍यो।

“खैरेलाई केही गरेको थिइस् कि क्या हो? तँसँग तर्किरा’छ,” आमा उसलाई बुझ्छिन्।

“अँ हिजो, मलाई झम्ट्यो। मैले लात बजारँे।”

“हेर बिचरा...,” आमा साह्रै दु:ख मान्छिन्।

“घर कुर्छ, हामी नभा’ बेलाँ। नौलो लाग्यो होला त्यसैले झम्टियो नि,” बा थप्छन्।

म फेरि खैरेलाई मुसार्छु र मनमनै भन्छु, ‘सरी खैरे।’

खैरे मेरो वास्ता नगरी खाना खाइरहन्छ।

म बा–आमालाई भन्छु, “तपाईंहरू मसँग हिँड्नू काठमाण्डू।”

“आ होस्, याँ आफ्नो घरमा लडीबुडी गरेर खान छाडी छाडी कोठाँ बस्न को जाओस्?” आमा भन्छिन्।

“यहीँ ठीक छ छोरा हाम्लाई। सहराँ त सास फेर्न नि गाह्रो लाग्छ,” बा थप्छन्।

“ठीकै छ, तपाईंहरूलाई मन लागे आउनू,” म कुराको बिट मार्छु।

“कैले जान्छस्?” आमा सोध्छिन्।

“अब एकछिनमा,” म बा–आमालाई जानकारी दिन्छु।

घरमा भएजति सब कुरा आमाले मेरो झोलामा कोचिदिन्छिन्। म त्यसलाई तरकारी, दाल, गेडागुडीभन्दा पनि आमाको माया ठान्छु। बा–आमासँग बिदा मागेर हिँड्ने बेलामा आफूलाई माइती आएको चेलीजस्तो लाग्छ।

म भारी मन बनाएर सरासर हिँड्छु। बा–आमा मलाई परसम्म हेरिरहन्छन्। म हिँडिरहन्छु, त्यही गोरेटोबाट। मकैका बोटहरू अस्तिका भन्दा थोरै ठूला भएछन्।

सडकनिर पुगेर पछाडि फर्केर हेर्छु। घर ठिंग उभिएको छ। बा–आमा भित्र कतै पसिसकेका छन्। घरनिरको आँपको ठूलो रूखमा सेता बकुल्लाहरू आएर बसेका छन्। दसैँसम्मका लागि घरलाई अन्तिमपल्ट हेरिरहँदा खैरे र टाटी पनि लुम्रुंग मेरो छेउमा आइपुग्छन्। म तिनीहरू दुवैलाई अचम्म मानेर हेरिरहन्छु। तिनीहरू मेरो गोडै नजिक उभिन्छन्। खैरे पुच्छर हल्लाउँछ। झोलालाई बाटो छेउमा बिसाएर म खैरेलाई मुसार्छु। ऊ मलाई मायाले चाट्छ। टाटी जिउ बांगो पारेर मेरो खुट्टामा ढेपिन्छे। म खैरेलाई अँगालो हाल्छु। उसको आँखा रसिलो देखिन्छ। टाटी म्याउँ गरेर कराउँछे। किन किन आँखाका कुनाहरू रसाउँछन्।

पहिलोचोटि काठमाण्डू जाँदा यसरी नै भाइबहिनी मलाई छोड्न बाटोसम्म आएका थिए। यसरी नै आँखा रसिलो बनाएर बिदा भएको थिएँ म। तिनीहरू साना थिए, हिँड्ने बेलामा बहिनीले घाँगरको फेरो समाउँदै भनेकी थिई, “चाँडै आऊ है दाइ!” भाइले निर्धक्क भनेको थियो, “अबदेखि म घरको सबै काम गर्छु, बा–आमालाई दुख दिन्नँ।” म भारी मनले बिदा भएको थिएँ। धेरै वर्षपछि सब सम्झना ताजा हुन्छन्। उस्तै घटना तर फरक पात्रहरू। खैरे र टाटीले पनि मलाई त्यस्तै केही भनिरहेका छन् सायद। उनीहरू बोल्न सक्दैनन् र पनि म अनुमान लगाउँछु। यो सब एउटा मीठो संयोगजस्तो लागिरहन्छ।

म खैरे र टाटीलाई छाडेर बस स्टेसन पुग्छु। सदरमुकामतिर गुड्न बस तयार छ। ठेलमठेल गरेर बस चढ्छु। खलाँसीले ढ्याप ढ्याप दुईपल्ट ढोकामा हानेपछि बस गुड्छ। बस गुडेर टाढा पुगुन्जेल पनि खैरे र टाटी बसतिरै हेरिरहेका छन् । एकोहोरो ।

- एकल सिलवाल

दृश्य : १
३ असार ०६७, दिउँसो १२:३४ बजे । 
लोथर–९, सागाम, चितवन । 

भिरालो भूगोलमाथि पातलो बस्ती । खरले छाएको एउटा घर । पिँढीको डिलमा दुवै हात बाँधेर घुँडामाथि अड्याई टुक्रुक्क बसिरहेका एक नांगा किशोर देखा परे । यात्रामा हामी तीन पत्रकार र एक शिक्षक थियौँ । नौला मान्छे देखेपछि उनी लजाएझैँ गरी फिस्स हाँसे । त्यसपछि त्यहाँका तीन चीजतर्फ पालैपालो आफ्ना आँखा केन्द्रित गरे । सबैभन्दा पहिले उनले आफ्नै जीउतिर आँखा डुलाए । अनि, सीधा माथि खरको पालीतिर पुलुक्क हेरे । त्यसपछि हामीतिर फर्केर फेरि खिस्स हाँसे । 

बेलाबेलामा बादलिँदै र घाम चर्किंदै गरेको त्यस दिनको मौसम उखुम गर्मीले खपिनसक्नु रापिलो र वाफिलो थियो । असारे घामको पाहार पूरै जीउमा पर्ने गरी नांगो आङ देखाएर उनी कसैको प्रतीक्षा गरिरहेझैँ बसेका थिए । चरक्क पोल्ने घामै ताप्न मात्र बसेझैँ देखिन्थे, जुन दृश्य कम्ती अनौठो थिएन । “यो गर्मीमा किन यसरी घाम तापेर बसेको ?” उनलाई मेरो प्रश्न । प्रत्युत्तरमा केही बोलेनन् । बरू पूर्ववत् नै उही तीन चीजतिर आफ्ना आँखाको रफ्तार दौडाइरहे लगातार दुईपटकसम्म । 

उनको मौन भाषाबाट केही भेउ पाउन नसकेपछि साथी रमेशले उही प्रश्न दोहोर्‍याए । उनले पालीतिर आैँलो उठाउँदै भने, “ऊ त्यो सर्टपाइन्ट सुकाउन पर्खिएको ।” अघिदेखिको उनको हाउभाउको अर्थ बल्ल खुलस्त भयो । धोएर पालीमा फिँजाएको सर्टपाइन्ट सुक्ने पर्खाइमा पो घन्टौँदेखि कुरिरहेका रहेछन् । चर्को घाम लागिरहेको थियो । अझै चर्को घाम लागोस् भन्ने भाव उनमा देखिन्थ्यो । किनभने, घामले जति चाँडै लुगा सुकाउन सक्यो, उति नै चाँडै उनी त्यसलाई लगाउन पाउँथे । |

उनलाई साथी प्रतिमाको प्रश्न, “लुगा सुकाउन पनि यसरी कुरेरै बस्नुपर्छ त ?” त्यसबेला उनी लजाए । जवाफमा मन्द स्वरले बोले, “सुकेपछि लाउन पर्खेको ।”

उनको यो मन्द जवाफले हामीलाई स्तब्ध बनायो । अनेक सूक्ष्म प्रश्न क्रमश: पैदा हुँदै गए । हामी खोतल्दै गयौँ, उनी खुल्दै गए । मनमा अटाइनअटाइ बसेको आनन्द र उत्साहको आभा निकालेर उनले भने, “मेरो लुगा यत्ति एकजोर सटपाइन्ट मात्र हो । यो पनि आफैँले कमाएर किनेको, यसपालि यै लाएर व्या गर्नुछ ।” १५ वर्षे किशोर कृष्णबहादुर चेपाङका अनेक सपनाको साझा गन्तव्य नै छानोमा सुक्दै गरेको त्यही एक जोर सर्टपाइन्ट रहेछ । त्यसबेला उनीसँग सबैभन्दा मूल्यवान् सम्पत्ति केही थियो भने त्यही दुई थान लत्ताकपडा थियो, जसको न्यानोमा उनी जीवनकै सबैभन्दा अनुपम आनन्द उमार्न चाहन्थे । 

धोएर चिसो हुँदा पनि नसुकुन्जेल पर्खन मन लाग्ने त्यो सर्टपाइन्ट त्यसबेला कृष्णबहादुरको जीवनमा सर्वप्रिय साथी बनेर बसेको थियो । त्यो लुगा उनले कसरी किने होलान् ? हाम्रा खुल्दुलीको पठार पन्छाउँदै जाँदा उनले जीवनमै पहिलोपटक एकजोर सर्टपाइन्ट जोड्दाको ताजा कथा सिध्याए । उनको त्यो कथासँगै मेरो मनमा एउटा विषाद्को बीऊ रोपियो । कृष्णले सर्टपाइन्ट किन्ने पैसा कमाउन कम्ती सास्ती खेपेका रहेनछन् । 

नौ महिनाअघि एउटा नौलो मान्छे गाउँमा कामदार खोज्न आएछ । भिक्षा माग्ने जोगीझैँ दैलोदैलो चहार्दै हिँडेको त्यो मान्छेले कृष्णबहादुरलाई पनि घरमै भेटेर भनेछ, “मनाङमा रोड खन्ने काम खुलेको छ । महिनाको ६ हजार ज्याला आउँछ । आठ महिना काम हुन्छ । खानबस्न ठेकेदारले नै दिन्छन् । हिँड जाऊँ ।” त्यो मान्छे लमजुङको बेसीसहरबाट मनाङ जोड्ने सडक निर्माणका लागि सस्ता कामदार आपूर्ति गर्न ठेकेदारको दूत बनेर त्यहाँ आएको रहेछ । 

भीरपखेरामा भोकभोकै भएर पनि बाँच्न जानेका चेपाङलाई तातो तराईभन्दा शीतल पहाड नै प्यारो लाग्छ । काम गरेर पैसो कमाउन पाइने अवसर, त्यो पनि मनाङको चिसो मौसममा । ठेकेदारका दूतको प्रस्ताव कृष्णबहादुर र उनीजस्ता अरू १४ जनालाई चित्त बुझेछ । त्यसपछि मनाङ पुगेका उनीहरू आठ महिनासम्म भीरपाखा सम्याएर सडक खन्ने काममा तल्लीन भएछन् । काम सकिएकै साँझ ठेकेदारले भनेछ, “भोलिदेखि तिमीहरूले गर्ने काम छैन, काम नभएपछि खाने गाँस र बस्ने बास पनि यहाँ मिल्दैन । सबै आ–आफ्नो घर जानू ।”

उनीहरूको दु:ख बुझेर होला ठेकेदारले यो पनि भनेछ, “तिमीहरूले पाउने ज्यालाबाट घर जाने बाटो खर्च पाउँछौ । पूरा ज्याला अहिले आएको छैन, पछि घरघरमै ल्याएर बाँडिदिउँला ।” भोलिपल्ट बिहानै ठेकेदारले चितवनसम्म पुग्ने बाटोखर्च दिएर बिदा गरेछ । फर्कंदा समूहका एक जना साथी सिकिस्त बिरामी भएपछि सबैले पैसा उठाएर बेसीसहरमा तिनको उपचार गरेछन् । बचेको पैसाले घरसम्म पनि नपुगिने हो कि भन्ने चिन्ताले पिरोलेपछि त्यहाँ दुई–तीन दिन अलमलिएर बाटो खर्चका लागि केही ज्याला कमाएछन् सबैले । 

बाटोमा हन्डर खेप्दै फर्केका उनीहरू अन्तत: चितवनको लोथर बजार आइपुगेछन् । त्यसपछि सात–आठ घन्टा हिँड्ने बाटो मात्र बाँकी रहेकाले घर पुग्न गाडीभाडा चाहिँदैनथ्यो । कृष्णबहादुरले बोकेको झुत्रो कपडाको झोलामा १ हजार १ सय रुपियाँ बाँकी रहेछ । उनले घर सम्झिएछन् । आफ्नो बाटो हेरिरहेका बाबुआमाको आशाले भरिएको अनुहार याद आएछ । अनि, आफ्नै स्वरूप नियालेछन् । त्यत्रो महिना कमाएर फर्कंदा एक जोर लुगा पनि गतिलो नलगाई घर गए गाउँलेले के भन्लान् भन्ने लागेछ । 
मनमा धेरै कुरा खेलेपछि उनले सबभन्दा पहिला लोथर बजारमा आमालाई एउटा लुंगी किनेछन्, त्यसपछि आफूलाई एकजोर त्यही सर्टपाइन्ट । “तीनवटै लुगा लिलामीको हो,” कृष्णले प्रस्ट्याए ।

आधा वर्ष मनाङमा बगाएको पसिनाको मूल्य त्यही तीन थान लुगामा खुम्चिएछ । लुगा किनेर बाँकी रहेको ६० रुपियाँ पर्समा राख्न मन लागेछ । सबैभन्दा सस्तो पर्स किन्दा ६० रुपियाँ नै परेपछि उनले पर्स बोक्ने रहर त पूरा गरेछन् तर त्यसभित्र राख्ने पैसाचाहिँ जोगिएनछ । पैसाबिनाको पर्स पट्याएर पाइन्टपछाडिको पाकेटमा राख्दाराख्दा पुरानो भइसकेको रहेछ । पाइन्ट धुनुअघि पालीमा सिउरिएको पर्स निकालेर त्यसका पत्रपत्र देखाउँदै भने, “पैसा चैँ छैन, पछि कमाएर हाल्छु ।”

हत्केलामा काला टाटा देखेर हामीले सोध्यौँ, “हातमा के भएको ?” उनले आफ्ना दुवै हत्केला माथि उठाएर हामीतिर फर्काए । पहरो फुटाउँदा उठेका ठेला र कक्रक्क परेका काला दाग अझै प्रस्ट देखिए । चिनोको नाममा मनाङबाट उनले तिनै ठेला र दाग मात्र ल्याएका रहेछन् । ठेकेदारकै लागि जोतिएर काम गरेबापतको त्यो कमाइ न माग्नुपरेको थियो न ठेकेदारले दिन्न भन्न सकेको थियो । केही महिनासम्म नमेटिने गरी दुवै हत्केलामा छापिएका ती ठेला र दाग कृष्णले कसैलाई दिनुनपर्ने कोसेली थियो । उनले पसिना बगाएर पाएको सबैभन्दा आलो कमाइको बलियो प्रमाण त्यही थियो । 

कृष्णले आफ्नो दाइ पनि सँगै काममा गएर उसरी नै खाली हात फर्किएको बताए । आफू १५ वर्ष पुगेको आमासँग सोधेर थाहा पाएका उनलाई दाइको उमेरचाहिँ थाहा रहेनछ । धेरै बेर घोरिएर जवाफ दिए, “दाइ त मभन्दा जेठो छ ।” हामीले एक्कासि आएको हाँसो थाम्न सकेनौँ । मेसो नपाएर उनी अलमलिए । बिदा भएर बाँकी उकालो चढिरहँदा उनको कथाले चिमोटी चिमोटी दुखायो । उनी ठगिएको सुनेर हामी दु:खी थियौँ तर उनीचाहिँ ठगी र ठक्कर भोगेर पनि दु:खमुक्त देखिन्थे । सायद हामीले उनमा देख्ने अज्ञानताको कारण उनी शान्त रहे । उनले हामीमा देख्ने ज्ञानको कारण हामी अशान्त रहयौँ ।

दृश्य : २ 
१० माघ ०६९, मध्याह्न १२:१७ बजे । 
कृष्णबहादुरको आँगन, लोथर–९, चितवन । 

आँगनमा मुड्का तेस्र्याएर बनाएको कामचलाउ खट । त्यसमाथि बसेर माघको जाडोमा लागेको पारिलो घाम तापिरहेका छन् कृष्णबहादुर । उनको आङ नांगो छ । तल्लो भागमा लगाएको हरियो रङको पाइन्ट निकै पुरानो भइसके पनि उमेरसँगै हुर्किएको लाजचाहिँ त्यसले छोपिदिएको छ । साढे दुई वर्षअघि कपडा सुकाएर पर्खिइरहेको दिन भेटिएभन्दा फरक देखिएनन् उनी । तर, जीवनको ठूलै जँघार तरेर त्यहाँसम्म आइपुगिसकेका रहेछन् । 

पहिले छानामा धोएर सुकाएको सर्टपाइन्ट लगाएर साँच्चै उनले त्यो वर्ष नै मकवानपुर गाईबाङकी सूर्यमायासँग मागी बिहे गरेछन् । श्रीमती मात्र होइन, छोरा पनि एक वर्षको बनाइसकेछन् । त्यसबीचमा पटकपटक त्यो बाटो हिँड्दा उनी देखिएका थिएनन् । सोधेँ, “यतिका समय कहाँ गएका थियौ ?” उनले प्रत्युत्तर दिए, “कहिले घरमै बसेँ, कहिले तलतिर कमाउन गएँ ।” बिहे र जायजन्मपछि थपिएका दुई मुखलाई पाल्न जाडो या गर्मी नभनी जता पनि जान थालेछन् उनी । त्यसै बखत अलिअलि पैसा बचाएर एउटा पाइन्ट किनेको र त्यो पनि फेर्ने बेला भएको उनले सुनाए । अझ मन छुने कुरा, पूरै ज्यान ढाक्ने लुगा नहुँदा श्रीमतीलाई लिएर ससुराली नगएको पनि वर्षदिन हुनै लागिसकेको रहेछ । 

दृश्य : ३ 
२६ फागुन ०६९, अपराह्न ५:२८ बजे । 
कृष्णबहादुरको आँगन, लोथर–९, चितवन । 
मेरो काँधमा नारायणगढदेखि दिनभर बोकेर पुर्‍याएको एक बोरा लत्ताकपडा छ । कतिबेला कृष्णबहादुरको आँगनमा पुगौँला र लुगाको त्यो पोको बिसाउँलाझैँ भएको थियो । उही घर, उही आँगन र उस्तै खटमा पुराना र मैलो लुगा लगाएर बसेका थिए कृष्णबहादुर । उनका बाआमा, श्रीमती र छोरा आधा आङ मात्र ढाकेर घरभित्रै बसेका रहेछन् । बाहिरबाट आफ्नै भाषामा कुरा गर्न थाले । के के भने बुझ्न त सकिएन तर सायद उनी खुसीको खबर नै सुनाउँदै थिए कि ? मैले कोसेलीको पोको उनको हातमा सुम्पिएँ र भनेँ, “अघिल्लो महिना आएर सोधेकाले सजिलो भयो, बाआमा, श्रीमती र छोरालाई पनि पुग्ने लुगा छ, छानीछानी लगाउनु ल !” मैले मनमनै सोचेँ, अब त कृष्णबहादुरलाई सपरिवार ससुराली जानबाट केहीले छेक्न सक्दैन । 

दृश्य : ४ 
५ चैत ०६९, मध्याह्न १२:०५ बजे । 
साँघुरो गल्ली लोथर–९, बाङराङ, चितवन । 

लोथर खोलालाई पहाडको फेदीमै छाडेर ठाडै उकालो चढिरहँदा बाटैमा जम्काभेट भयो तीनवटा ज्यानसँग । संयोग पनि कति सुन्दर † लुगा छोडेर गएको नौ दिनपछि काम विशेषले अर्कै गाउँतिर गइरहेका बेला कृष्णबहादुरसँग ठोक्किनु, त्यो पनि तिनै लुगामा सजिएको सिंगो परिवार † मैले त्यसपटक पनि परिवेश अनुसारको प्रश्न सोधेँ, “कहाँसम्मको साइत हो ?” सधैँभन्दा बढी नै खुलेर मुसुमुसु हाँसिरहेका कृष्णबहादुर बोले, “माइतीघर हिँडेको ।” मैले हाँस्दै सोधेँ, “माइतीघर कि ससुरालीघर ?” उनी पनि के कम थिए र ! फर्काइहाले जवाफ, “मेरो ससुरालीघर, बूढीको माइतीघर र छोराको मामाघर जे भने पनि हाम्रो जाने ठाउँ त्यै एउटै हो ।”

उनको जवाफले म अलमलिएँ । हाँसो उठे पनि हाँस्न सकिनँ । आखिर कृष्णको ससुराली पुग्ने बाटोमा हरेक दिन घाम उदाए पनि सधैँ अन्धकार छाइरहेथ्यो । सबैभन्दा उज्यालो घाम त त्यही एकसरो लुगा रहेछ, जसको अभावमा झन्डै वर्षदिनसम्म हराएको बाटो त्यस दिन फेला पारेका थिए उनले । मनमनै कामना गरेँ, “कृष्णबहादुरको परिवारलाई आइन्दा आफ्नै इच्छाले ससुरालीघर, माइतीघर या मामाघर आवतजावत गरिरहन केहीले नरोकोस् । कमसेकम एकजोर लुगाले नरोकोस् ।” 

दृश्य : ५ 
११ कात्तिक ०७०, दिउँसो १:३० बजे । 
कृष्णबहादुरको आँगन, लोथर–९, चितवन ।

म फेरि कृष्णकै घरको बाटो भएर हिँड्दै थिएँ । आँगनमुनि बसेर छोरो खेलाइरहेका कृष्णको आङ अब नांगो थिएन । ज्यालावनी गरेर परिवार पाल्दै आफ्नो गर्जो टार्न सकेकामा आनन्दित थिए उनी । तीन वर्षयता एकैनाश देखिएको त्यो अनुहारमा न अभाव झल्किन्थ्यो, न रवाफ ! नहुँदा आशाले, हुँदा खुसीले उज्यालो थियो उनको अनुहार । मैले त्यसपटक उनलाई तीन वर्षअघिको सन्दर्भ सम्झाएँ ।

मनाङमा सडक खन्दा पाकेर पनि नपाएको दाम मात्र होइन, आफूलाई ठग्ने ठेकेदारको नामसम्म याद रहेनछ उनलाई । मैले सोधेँ, “ठेकेदारले घरमै ल्याएर दिन्छु भनेको ४८ हजार रुपियाँ आयो त ?” उनले भने, “बिचरा ऊसँग पैसा भए त दिइहाल्थ्यो नि, नभरै नदेको होला । मलाई के नपुग्दो छ्र र आश गर्नू ।”
सर्वस्वबिना पनि सन्तोषले सुसम्पन्न कृष्णलाई मनमनले सहस्र सलाम गर्दै उकालो लागेँ म ।

- कृष्ण धरावासी

बिहान ७ बजेको थियो होला, एकाएक मोबाइलमा रिङ बज्यो । हेरेँ, सञ्जीवको नाम थियो । हामी उति फोनमा कुरा गर्दैनौँ । फोनमा बोलेर हाम्रा कुरा पनि सकिँदैनन् । एकदम महत्त्वपूर्ण समाचार नभई प्राय: हाम्रा फोनमा घन्टी जाँदैनन् । मैले फोन उठाएँ । उताबाट भारी स्वरमा सञ्जीव बोले, ‘कृष्ण । पाँच मिनटअघि आमाको प्राण गयो ।’ एकपल्ट थररर भएर हल्लियो भित्र कतै । बुबाले बोल्दै गरेको सुनेँ, ‘बिस्तारो गर, बिस्तारो, ब्यूँझन्छे ।’ यो वाक्यले झन् थर्कियो भित्र ।

मैले दुई वर्षअघि नै श्रीमतीको निधनको पीडा बेहोरिसकेको थिएँ । आमा छ–सात वर्षदेखि अल्जाइमरले थलिनुभएको थियो । उहाँले बिस्तारै बोल्ने शब्दहरू बिर्संदै जानुभएको थियो । पछिल्ला दुई वर्ष त सञ्जीव, अर्चना, डाक्टर बा र रेणुबाहेक कसैलाई नचिन्ने हुनुभएको थियो । म एक प्रकारले उहाँकै काखमा हुर्किएको थिएँ । यो कुरा मैले आधा बाटोमा लेखिसकेको छु ।

सञ्जीव जन्मिएकै एउटा छोरो । उहाँले भन्नुहुन्थ्यो, “मैले नजन्माएकी भए पनि तँ मेरै छोरो होस् ।” मेरी आमा बितेपछि पनि मलाई मातृ अभाव महसुस भएको थिएन । म घन्टौँ उहाँसँग बसेर दु:खसुखका कुरा गर्थें, उहाँले आफ्नै हातले बनाएको केही खान नदिएसम्म हिँड्दिन थिएँ ।

अल्जाइमर भए पनि, नचिने पनि, नबोले पनि म हरेक दुई–तीन दिनमा उहाँलाई हेर्न जान्थेँ । कहिले सुतिरहेको, कहिले बसेर एकोहोरो हेरिरहेको । कहिले हाँसेजस्तो, कहिले रोएजस्तो देख्थेँ अनुहार । छेउमै बस्नुभएको हुन्थ्यो डाक्टर बा । केही पढिरहेको, केही लेखिरहेको भेट्थेँ सधैँ । जब म पुग्थेँ, उहाँ निकै खुसी भएर आफ्ना अनुभव सुनाउन थाल्नुहुन्थ्यो । म पनि चाहन्थेँ, सञ्जीवसँग भन्दा बालाई नै बढी समय दिनु उचित छ । अनि, उहाँले सुनाउनुहुन्थ्यो– आफ्ना कहालीलाग्दा विगत ।

झलक्क हेर्दा डा शंकरप्रसाद उप्रेतीलाई केको दु:ख होला र ! १९९१ सालमा आठराई चुहानडाँडाका सम्पन्न मेदिनीप्रसाद उप्रेतीका काहिँला छोराका रूपमा जन्मिएका उनलाई कहिले के नै दु:ख भयो होला र † कुनै अभाव, गरिबी र दु:ख भए ०१७ सालमा कसैले एमबीबीएस गर्न सक्थ्यो † धनीका छोरा, पैसा पेल्न सके र त आजभन्दा ५५ वर्षअघि नै एमबीबीएस हुन सके नि !

तर, उहाँको कथा अनुमान गरेजस्तो सुखद छैन । जब उहाँ मसँग आफ्नो विगत भन्न थाल्नुहुन्थ्यो, म ट्वाल्ल परेर सुनिरहन्थेँ । एकदिन उहाँ निकै भावुक हुनुहुन्थ्यो । भन्नु भो, ‘हेर् केटा ! प्रकृतिले जीवलाई दुइटा कर्मको जिम्मा दिएको छ । एउटा आफ्नो सुरक्षा गर्, दोस्रो आफू बाँच् र फैल । मानिसबाहेक अरू सबै जीवले त्यत्ति नै गर्छन् तर हामी त्यसभन्दा अरू धेरै नै गरिरहेका हुन्छौँ । तैपनि, विचार गरेर हेर्‍यो भने सारांशमा हामी पनि त्यत्ति नै गरिरहेका छौँ । यो तेरी आमासँग म ५५ वर्षदेखि सँगै छु । हामीले मिलेर बाँच्ने र फैलिने खेलमा कैयौँ रमाइला र पूर्ण क्षणहरू बितायौँ । तर हेर् न, यसलाई अहिले ती कुनै कुरा थाहा छैन । यससँग बाँकी जीवन, बितेका दु:खसुख सम्झँदै बिताउन मन थियो तर ऊ त कत्ति सुखी भई, बच्चो जस्ती ।’

अलिकति–अलिकति गर्दै उहाँले मलाई आफ्नो जीवनका प्राय: सबै पृष्ठ सुनाइसक्नुभएको थियो । पछिल्लो कालको उहाँको शनिश्चरेको जीवनसँग म प्रत्यक्ष सम्पर्कमा भएकाले ती मेरा लागि रहस्य थिएनन् । मलाई रहस्य लागेको उहाँको बाल्यकालको कथा थियो, जुन सुनेर म छक्क पर्थें । उहाँको बाल्यकालको कथा सुन्नुअघि, जब उहाँले बिरामीहरूलाई जाँचेको, पैसा नलिएको, सस्तो र थोरै दबाइले उपचार गरिदिएको, पैसा नभएका गरिबलाई नि:शुल्क दबाइ दिएको देख्थेँ, मलाई अचम्म लाग्थ्यो । बजारमा मुरली, भट्टाचार्य र सुब्बाहरू थिए । उनीहरू सामान्य अनुभवी थिए तर डाक्टर बा शनिश्चरे नआएसम्म उनीहरू नै त्यहाँका डाक्टर थिए । तिनीहरूले गर्ने उपचार, दबाई र पैसाको महँगाइका अघि डाक्टर बाले नि:शुल्कजस्तै सेवा गरेको देख्थेँ । उहाँले किन त्यसरी मानिसहरूको सेवा गर्नु हुँदोरहेछ भन्ने कुरा मैले धेरैपछि मात्र बुझेँ, जब उहाँले मन खोलेर मलाई आफ्नो कथा भन्न थाल्नुभयो ।

सारांशमा यस्तो थियो उहाँको कथा : असाध्यै पढ्ने रहर भए पनि पहाडमा त्यस्तो पढ्ने व्यवस्था थिएन । त्यसैले घरबाट भागेर विराटनगर आई एक जना उप्रेतीकै घरमा बालश्रमिक भई काम गर्न थाल्नुभयो । ००४ सालको विराटनगर जुट मिलको मजदुर आन्दोलनमा फुच्चे केटो त्यत्तिकै जुलुसमा कुद्यो ।

त्यहाँबाट भेटेर काठमाडौँमा बसेका माहिला दाइले ल्याउनु भो । तर, काठमाडौँमा पढाइमा फेल भएपछि त्यहाँबाट पनि भागेको मान्छे, नुवाकोट, धादिङ, कताकता हुँदै महिनौँ लगाएर भारतको कानपुर पुग्नुभयो । कम उमेर भएकाले त्यहाँ एउटा मिलमा पाउनै लागेको काम पनि पाउनुभएन । अनि, एउटा असल मान्छेकहाँ पढ्न पाउने सर्तमा घरेलु कामदार भएर बस्नुभयो । अत्यन्त कठोर परिश्रमसँगै आफ्नो पढाइलाई अघि बढाउँदै एसएलसी उत्तीर्ण गर्नुभयो । आईएस्सी उत्तीर्ण गरी नेपाल आएको उहाँ कोलम्बो प्लान अन्तर्गत फेरि भारत नै पुग्नुभयो ।

फेरि एकदिन भन्नुभएको थियो, ‘जुन दिन मैले कोलम्बो प्लान पाएँ, त्यो दिन परमात्मालाई सम्झेर मनमनै प्रतिज्ञा गरेँ, म एमबीबीएसभन्दा माथि पनि पढ्दिनँ र आफ्नो जीवनको सबै समय दुर्गम गाउँमा बसेर ५० वर्षसम्म सेवा गर्नेछु ।’

धनीको कोखमा जन्मेर पनि गरिबको जीवन बिताएका उहाँमा दया र करुणाको भाव अथाह छ । बिरामीलाई मायाले हप्काउँदै, गाली गर्दै भए पनि उपचार गरिरहनुभयो । उहाँको उपचारकालमा सायदै बिरामीहरू अन्यत्र रिफर गरिए ।

०२६ सालदेखि उत्तरी झापाको शनिश्चरे क्षेत्रमा आफ्नै क्लिनिक खोलेर बसेपछि पूर्वी पहाड आठराई, ताप्लेजुङ र पाँचथरदेखिका बिरामीको केन्द्र बनेको थियो शनिश्चरे । सामान्य एमबीबीएस भएर पनि उहाँलाई गाइनोको विशेष अनुभव थियो । त्यस बेलाका झापा, मोरङ, इलामदेखिका गर्भवती महिलाहरूले उहाँकै सिपालु हातको सेवा पाएर आफ्नो र बच्चाको ज्यान बचाएका थिए । एकदिन भन्नु भो, “काम गरिरह्यो भने कत्ति गरिने रहेछ कत्ति, केटा । मैले आफ्नो सक्रिय डाक्टरी कालभरि ३६ हजार बच्चा जन्माएछु ।’ हाम्रै घरमा पनि उहाँको हातबाट जन्मेका चार जना छन्– कुमार, नानु, दीपलेश र विवेक ।

केटाकेटीका लागि त उहाँ धामीजत्तिकै हुनुहुन्थ्यो, छोयो कि निको हुने । डा शंकरकोमा नपुर्‍याइ भुरा सञ्चै नहुने । जस्तै असाध्य मानिएका बिरामी पनि निराश भएर फर्किएनन् । एकदिन एउटा मानिसलाई गोरुगाडामा बसाएर ल्याए । घाँस काट्न चढेको रुखबाट लडेछ र डाली घाँसको चोके एकापट्टिको गर्धनबाट छिरेर अर्काेपट्टि निस्केछ । चोके वारपार भएकै अवस्थामा ल्याइपुर्‍याए ।

सयौँ तमासे मानिस जुलुसजस्तै पछिपछि थिए । कसैले पनि बाँच्ला भन्ने सोचेका थिएनन् । तर, उहाँले सबैका अघि हेर्दाहेर्दै त्यसलाई तानेर निकालिदिनु भयो र उपचार गरेर पठाइदिनुभयो । सारा मानिसले डा शंकर देवतै हुन् भने । तर, एकदिन सर्पले टोकेर ल्याएको बेहोस मानिसलाई उहाँले सक्दिन भन्दाभन्दै उपचार गर्न कर लगाए । एन्टी स्नेक भेनम लगाइदिनु भो तर मान्छे बाँचेन । मरेपछि त्यसैलाई विषय बनाएर उजुरबाजुर गरे । प्रहरीले समातेर चन्द्रगढी पुर्‍यायो । एक रात थुनेर छोडिदियो । त्यो दिनदेखि उहाँले सर्पका रोगीको उपचार गर्नुभएन ।

अचम्म त मलाई के लाग्थ्यो भने उहाँले उपचार नगर्ने कुनै रोग थिएन । हातखुट्टा भाँचिएकाहरूको त एक्सरे नै नगरी काम्रो बाँधिदिनु हुन्थ्यो र ती सर्लक्कै जोडिन्थे । अचेल त सामान्य भाँचिएकोलाई पनि स्टिल नहाली उपचार गरेको देखिँदैन । उहाँले छामेकै भरमा हड्डी जोडी दिनुहुन्थ्यो ।

एक दिन मैले सोधेँ, “यति धेरै विषयमा तपाईं कसरी उपचार गर्न सक्नुहुन्छ ?” उहाँले भन्नु भो “पढ्दाखेरि प्राक्टिकलमा अरू साथीहरू अल्छी गर्थे, ठग्थे । टिमभित्रमा मलाई नै रिपोर्ट बनाउन लगाउँथे । म भने एकदम नै ध्यानले सिक्थेँ । त्यही सिकेको अहिले काम लागिरहेको छ ।”

आमालाई अल्जाइमरले समाउन थालेपछि सञ्जीव, अर्चना र मैले पटकपटक उहाँलाई यो पेसा छोडिदिनु, रेस्ट लिनु भनिरह्यौँ । तर, उहाँले हामीलाई सधैँ ‘५० वर्षसम्म यो पेसामा सक्रिय जीवन बिताउनेछु भनेर मैले प्रतिज्ञा गरेको छु, अब दुई वर्ष मलाई केही नभन’ भनेर चुप गराउनु हुन्थ्यो । नभन्दै ०६७ सालमा आफ्नो सेवाको ५० वर्ष पुगेपछि स्वैच्छिक अवकाश लिनुभयो । त्यस बेलासम्म झापामा सयौँ डाक्टर, क्लिनिक र अस्पताल थिए तर डा शंकरकोमा नपुगी कसैलाई सञ्चो हुँदैन थियो । उहाँले पेसा छोड्ने घोषणा गर्दा त्यो क्षेत्र नै एक प्रकारले शोकाकुल भयो । ‘डा शंकर छैनन्, अब हाम्रो के होला ?’ जस्तो मनोवैज्ञानिक दबाबमा परे मानिस । हुन पनि पेसाप्रतिको उहाँको निष्ठा अचम्म लाग्दो थियो । ६ वर्षसम्म राष्ट्रियसभाको सदस्य हुँदा पनि संसद् अधिवेशन सकिनेबित्तिकै गाउँमा गएर क्लिनिकमा व्यस्त हुनुहुन्थ्यो । कति मानिसहरू व्यंग्य गर्थे डा शंकरलाई हेर न, पैसाले नपुगेको । सांसद् भएपछि पनि अझै गाउँमा बसेर सुई हान्न छाडेका छैनन् !

इमानदारी र निष्ठाको एउटा प्रतिमूर्ति हो उहाँ । प्रचारभन्दा टाढा र गोप्य दानमा विश्वास गर्ने उहाँले शिक्षाक्षेत्रमा गरेको लगानीको त बेग्लै चर्चा गर्नुपर्ने हुन्छ । मलाई लाग्छ ०१७ सालमा एमबीबीएस गरेर एउटा दुर्गम गाउँमा ५० वर्ष सेवा गर्ने डाक्टरहरू नेपाली मेडिकल इतिहासमा बिरलै होलान् । उमेरको ७८ वर्षसम्म पनि सक्रिय रहनसक्ने उहाँको दृढता अभिनन्दनीय थियो ।

प्राय: हामी तीनै जनालाई उहाँ भनिरहनु हुन्छ, “तिमीहरू मिहिनेती पनि छौ । प्रतिभाशाली पनि छौ । नाम पनि कमायौ तर एउटा कुरा सधैँ ध्यानमा राख्नू । आफ्नो कर्मप्रति कहिल्यै अभिमानी नहुनू । तिमीहरू जे गरिरहेका छौ, त्यो सबै तिमीहरूका लागि ईश्वरले छुट्याएर दिएको भूमिका हो । तिमीहरूको आफ्नो मात्र होइन ।”

गर्व लाग्छ मलाई । गरिब र अशिक्षित आमाबाबुको कोखबाट जन्मेर पनि मैले यस्ता अभिभावक पाएको थिएँ । बाहिरबाट हेर्दा कडा स्वभावको देखिने उहाँ भित्रभित्रै बदामजस्तो कमलो हुनुहुन्छ । एकदिन चेतनाशून्य आमातिर फर्केर भन्नुभो, “यो महिलाको त्याग कति होला भन् त ! कहाँ राजस्थानमा जन्मेर हुर्किएकी । दुई विषयमा एमए गरेकी, सुखमा पालिएकी । मसँग बिहे नगर । म त गाउँमा बस्छु, दु:ख पाउँछ्यौ भन्दा तिमीले सहेको म पनि सहन सक्छु भनिन् । हुन पनि मसँगै बिताइन् यिनले पनि ५० वर्ष गाउँमा । तर, म खुसी छु, यिनलाई स्याहार्न पाएको छु । मभन्दा अघि यिनको प्राण जाओस् भन्ने कामना गर्छु ।” यसो भनिसक्दा एकाएक उहाँको अनुहार अर्कैजस्तो भएको थियो ।

अनि, त्यस दिन सञ्जीवले आमाको प्राण गएको पाँच मिनेटपछि नै मलाई फोन गरेका थिए । बाक्लो कुहिरो लागेको पुस ०७०  को विर्तामोडको बिहानमा मैले त्यो फोन उठाएको थिएँ । बुबा भन्दै हुनुहुन्थ्यो, ‘बिस्तारो गर, बिस्तारो, ब्यूँझन्छे ।’ सायद लासलाई पलङबाट तल झार्न लागेका थिए होलान् । उहाँलाई लाग्दै थियो होला, ‘आमा निदाएकी मात्र हुन् मरेकी होइनन् ।’ आज पनि जब म डाक्ट बाको अघि पुग्छु, त्यही आवाज सम्झन्छु । 

- लक्ष्मण गाम्नागे

एकादेशमा एउटा देश थियो रे ! देश भएपछि त्यहाँ नागरकि हुने नै भए। नागरकि भएपछि कसै न कसैले त्यहाँ नेता भएर अवतार लिने नै भए। नेता जन्मेकैले गर्दा त्यहाँका नागरकि जनतामा रूपान्तरति भए रे ! यदि त्यहाँ नेता नभएका भए ती नागरकि नागरकि मात्रै हुन्थे वा मान्छे मात्रै हुन्थे रे तर तिनीहरूभन्दा धेरै माथि टाउकामा बसेर शासन गर्ने नेताहरूको प्रतिष्ठाका लागि तिनीहरू जनता भइदिए रे !

जनता भएपछि निरीहता हुने नै भयो। जनता निरीह थिए। उनीहरूलाई सधैँ खान लगाउनको दु:ख थियो। यातायातको असुविधा थियो। खानेपानी थिएन। अस्पताल थिएन। स्कुल थिएन। बिजुली थिएन। भए पनि कम्ती थियो, अपुग थियो। उनीहरूलाई आफ्ना भाग्यविधातासँग अनेक मागहरू राख्न सिकाइएको थियो। नेता नहुँदा देउतालाई उनीहरू भाग्यविधाता सम्झन्थे, नेता जन्मेपछि नेतालाई नै भाग्यविधाता सम्झन थाले। आफूसमक्ष माग राखिएपछि नेताहरू साह्रै खुसी हुन्थे। आफूलाई देउता नै ठान्थे र जनताले जति माग गर्थे, त्यसमा कैयौँ गुना थपेर उनीहरू जनतालाई 'तथास्तु' भनिदिन्थे।

सुरुसुरुमा त्यहाँका जनताले कसैसँग केही माग्न जानेका थिएनन्। आफ्नै मेलोमेसो गर्थे, हलो-कोदालो गर्थे, खर्क र बेसी गर्थे। मिहिनेत गर्थे, खान्थे। नेताहरूले नै आफैँसँग उनीहरूलाई माग राख्न उक्साएका हुन्। जनताका माग सारै सामान्य खालका स-साना हुन्थे। उनीहरू विचार गर्थे पूरा हुनेसम्मका माग राख्नुपर्छ, पूरा नहुने सपना देख्नुहुन्न। तर, नेताहरू एकपछि अर्को उनीहरूका घर-आँगनमा आउँथे र जनताले देखेका सपनाभन्दा सय गुना ठूला सपना देख्न लगाउँथे।

जनता बिहान-बेलुकाको छाक ढिँडो, गुन्द्रक, आटो-पीठो जेले भए पनि टार्ने सपना देख्थे र नेताहरूसमक्ष त्यसका लागि भरथेगको माग राख्थे। नेताहरू दाल, तरकारी, अचार, गाईको दूधसँग मसिना चामलको भात खुवाउने कुरा गर्थे। साताको एक-दुई छाक माछामासु र फलफूल पनि खान पाउने व्यवस्था गरििदने वचन दिन्थे। प्रत्येक जनतासँग एउटा घर, खेती, चरन र लैनो गाई हुनेछ भनेर घोषणा गरििदन्थे।

जनताले गाउँमा एउटा प्राथमिक स्कुलको सपना देखे। नेताहरू आएर तिमीहरूलाई नाथे प्राइमरी स्कुलले कहाँ पुग्छ, विश्वविद्यालय नै चाहिन्छ भन्दै विश्वविद्यालय ल्याउने निर्णय गरेर सही गरििदए। जनता स्वास्थ्य कार्यकर्तासम्म भएको एउटा स्वास्थ्य चौकी भए हुन्थ्यो भनेर कुरा उठाउँथे, नेताहरू डाक्टरहरूले भरएिको कुन्नि कति शय्याको ठूलै अस्पताल ल्याइदिन राजधानीतिर लाग्थे।

जनताको गाउँमा बाटोको सारै समस्या थियो। कति भरयिाहरू, कति गोठालाहरू, कति घाँसीहरू, कति स्कुले केटाकेटीहरू बाटो हिँड्दा कतिपटक भीरको ढुंगामा ठोक्किएर खोँचमा खसेका थिए। त्यो ढुंगो फुटाएर टाउको नठोक्किने बनाइमाग्न उनीहरूले नेतालाई गुहारे। नेताहरू आएर त्यस भीरमा ढुंगो फुटाउने होइन, सडक खन्ने र कालोपत्रेसमेत गर्ने कटिबद्धता प्रकट गरेर गए। अरू धेरै जना भीरबाट लडेपछि अर्कोपल्ट कुरा उठाउँदा त्यस भीरमा सुरुङ मार्ग नै बनाउने टुंगो लगाएर नेताहरू सहर पसे र उतै बसे। जनताको गाउँमा केटाकेटीका लागि खेल्ने चौरको दर्कार थियो। गाउँलेले श्रम लगाएर चौर खन्ने निर्णय गरेको थाहा पाउनासाथ नेताहरूले त्यो ठाउँमा खेल्ने चौर होइन, हवाईजहाज बस्ने एयरपोर्ट नै बनाउने घोषणा गरे।

खानेपानीको झन् कुरै भएन, दुई घन्टा लगाएर कुवामा पुगिन्थ्यो। जनताले त्यस कुराको समाधानका लागि डाकेको बैठकमा एकाएक प्रवेश गरेर नेताहरूले गाउँमा खानेपानी मात्रै होइन, घरघरमा माछा पाल्नसमेत पुग्ने गरी पानी ल्याउने कसम आए। डाँडापारकिो खोलाबाट टनेल खनेर कुन्नि कति मेगावाटको विद्युत् उत्पादन केन्द्र बनाउने र सिँचाइसमेतलाई पुग्ने पानी ल्याएर त्यो गाउँलाई नमुना गाउँका रूपमा विकास गर्ने गरी जनताले आशै नगरेका मागसमेत पूरा गरििदए नेताहरूले।

जनताले देशमा विकास खोजे, नेताले हिंसात्मक क्रान्ति नै उपलब्ध गराए। जनताले क्रान्ति पुग्यो अब शान्ति र सुरक्षा भए पुग्छ भने, नेताले कहाँ पुग्नु तिमीहरूलाई त संविधानसभा पो चाहिन्छ त भने। जनताले लौ ठीकै छ तर सानो आकारको संविधानसभा भए हामील्ााई पुग्छ भने, नेताले सानोले कहाँ पुग्छ, कम्तीमा ६ सय १ जनाको संविधानसभा चाहिन्छ भन्दै जनताले मागेको भन्दा कैयौँ गुना ठूलो आकारको संविधानसभा दिएर नेताहरूले चमत्कारै गरे। जनताले दुई वर्षमा बनाएको संविधान हामीलाई पर्याप्त हुन्छ भने। नेताहरूले भने दुई वर्षमा बनाएको संविधानले तिमीहरूका अधिकार रक्षा गर्न सक्तैन, तीन-चार वर्ष लगाएर बनाइदिन्छौँ। यसरी नेताहरूले जनताको मागभन्दा धेरै गुना बढी पूर्ति गर्दै गए, गर्दै गए।

लामो अनुसन्धानपछि पत्ता लाग्यो, त्यो देशमा विकास नहुनु र जनताले झन्झन् दु:ख पाइरहनुको खास कारण नेताको मन साह्रै ठूलो र जनताको मन साह्रै सानो भएर रहेछ। जनताको बुद्धि नपुगेर तिनीहरूले दु:ख पाएका रहेछन्। जनता थोरै थोरै माग्ने, नेता घ्यापघ्यापी दिने। यो माग र आपूर्तिको असन्तुलनले गर्दा देश अगाडि नबढेको रहेछ।

ती महान् र दयालु नेताहरू र साह्रै छोटो मन भएका मूर्ख जनता भएको देश अरू कुन हुन्थ्यो ! हाम्रै देश नेपाल थियो रे !

प्रकाशित: वैशाख २५, २०६८

परशु प्रधान

आश्विन २, २०७३  

डाक्टरकहा“ प्रोस्टेट ग्लान्ड बारेमा सरसल्लाह लिई घर आइपुग्दा सा“झ पर्नै लागेको थियो । ट्याक्सी चढ्ने हविगत थिएन, अव्यवस्थित बसको के कुरा गर्नु ? बाह्र हण्डर त्रिपन्न घुस्सा खाएर बल्लतल्ल घर आइयो । उनी अर्थात् मेरी ज्वालाले ढोका खोलिन् । तर भित्र पस्दा नपस्दै तिनको अनुहार अलि उदास, निराशजस्तो लाग्यो । मेरो मुखबाट निस्किहाल्यो–होइन, तिमीलाई सन्चो भएन कि कसो ?

उनले मेरो कुराको जवाफै नदिई ‘तपाईंलाई भोक लागेको होला, के तयार गरू“ ?’ भनेर सोधिन् ।‘खै के खानु हामीजस्तो बूढाले । अस्पताल छेउको रेस्टुरा“मा खान गएको, हामीलाई हुने केही पाइन । चिनी नभएको चिया, भेज डोसा खाए“ । के गर्नु–भोक लागेपछि । तर पिरोले पेट नराम्रोस“ग पोलिरहेछ ।’ मैले रामकहानी सुनाए“ । हामी भ¥याङ चढेर कोठामा पुग्यौं । म साबिकबमोजिम आप्mनो कोठाको ढोका खोल्न पुगें । भित्र हेर्छु त कोठाको रूपरङ्ग नै बदलिएको छ । टिभी हेर्छु– टिभी गायव । ल्यान्ड लाइन टेलिफोन हेर्छु–त्यो पनि छैन । खाट हेर्छु–हिजो–अस्तिको न तन्ना छ, न सिरक–डसना ।

‘होइन, यो मेरो कोठा के भयो ? तिमीले गरेकी ?’ मेरो वाक्य फुट्यो । ज्वालाले गम्भीर भएर निन्–‘केही होइन । मैले हजुरका लागि छेउको कोठा तयार गरिदिएकी छु ।’ ‘किन, यो कोठा राम्रो थियो, हामी दुवैको थियो, आज अचानक के भयो ?’ ‘केही भएको छैन । हामी अलग–अलग कोठामा बस्नु ठीकजस्तो लाग्यो । हजुरका सारा सामान दिनभरिमा सारिदिएकी छु । अब हाम्रो बाटो फरक गर्नु राम्रो हुन्छ जस्तो लाग्यो’ ऊ अझ गम्भीर भई । हेर्छु–गालाभरि चाउरी थपिएका छन् । आ“खा गढेका छन्् । म आकाशबाट अचानक खसेजस्तो भए“ । राति स“गै सुत्दासम्म हाम्रो केही मनमुटाव, झगडा वा द्वन्द्व थिएन । आज अचानक के भयो ? म आत्तिए“ ।

‘पहिले पल्लो कोठामा जाऊ“ ।’ हामी दुवै छेउको कोठामा पुग्यौं । नभन्दै हाम्रा हिजोसम्मका सारा गाफाटा, खाटका सामान, टेलिभिजन त्यही“ छन् । ‘के अब हामी छुट्टिने भयौं ?’ मेरो सोधाइले ज्वाला अझ गम्भीर भई, थोरै मुस्काई । तर जवाफ आएन । मैले जोड गरें– ‘भन न, के कुरा हो ? आजै हामी अलग बस्नुपर्ने यस्तो कारण के प¥यो ?’ ‘केही परेको छैन । अब हामी अलि अलग बस्ने बानी गरौं भनेर । तपाईंलाई थाहा छ–मेरो पाठेघर निकालेको पा“च वर्ष भयो । दम र खोकीले घेर्दै ल्याएको दसौं वर्ष भयो । तपाईंले जागिर छाडेको पनि पन्ध्र वर्ष भयो । अब हामी दुवै जीवनको आखिरी मोडमा छौं । हामी दुवैलाई मृत्युले स“गै ला“दैन । अनि एक जना अघि अर्को पछि हुन्छौं । त्यसैले अलग बसेर अर्थात् एक्लै बस्ने बानी बनाउ“दै जाऊ“ भनेर ...........’ ज्वाला रुन खोजी ।  तर आ“सु रोकी ।

तिम्रो हाम्रो आयु के कति छ ? न तिमीलाई थाहा छ, न मलाई । जहिलेसम्म बँ“चिन्छ, एक–आपसमा माया बा“डेर बसौं । तिमीले यस्तो निर्णय गरौली भन्ने मैले कहिल्यै सोचेको थिइन । ‘यो मेरो आज बिहानको सोच हो । पूजाकोठामा पूजा गर्दै थिए“–एकाएक मेरो दिमागमा आयो ।’ ज्वाला फेरि गम्भीर भई । के आयो ?  ‘यहा“लाई सम्झना छ–हामीले विवाह गरेको ४० वर्ष भयो । भगवान्ले छोरा पनि दिए, छोरी पनि । मैले घर–व्यवहार थामें, यहँ“ले जागिर । छोराछोरी दुवैका पखेटा लागे । ती अमेरिका उडे । तिनको प्रगतिमा हामीलाई गर्व छ । हामीले जीवनमा धेरै संघर्ष ग¥यौं । कहँ“को विकट पहाडबाट यो सहरमा आएको र यही“ बसेको पनि धेरै भयो ।’

मैले बीचैमा भनें–‘तिमी त नेताले जस्तो भाषण गर्न लाग्यौ ।’ होइन, आज बिहान मलाई दिव्य ज्ञान भयो । तपाईं कहा“ हुनुहुन्थ्यो, म कहा“ थिए“ । तपाईं र मेरो कुल फरक थियो । कुनै सर्वशक्तिमान् भगवान्ले हाम्रो भेट गराइदिए, विवाह गराइदिए । अझ म भन्छु–हामी दुवै धेरै बा“चे, दस वर्ष अर्थात् कुनै पनि बेला हामी परमधाम हुनसक्छौं । त्यसकै तयारी गरौं । यो कोठा यहा“लाई तयार पारें, मेरो कोठा मिलाउनै बा“की छ ।’ ज्वालाले यसपछि के–के भनी, मेरो दिमागले ठ्याम्मै टिपेन । म अनायास विगतमा पुगें ।

ती दिन रंगीन थिए । रंगीन सपनाहरू थिए । हामीलाई सबैले मिलेको जोडी भन्थे । न ज्वाला मनमा कुनै कुरा लुकाउ“थी, न म अर्थात् हामी दुवै एउटै डुङ्गाका सहयात्री थियौं ।  बेला–मौकामा टाढाका रिसोर्ट गएर मन बहलाउ“थ्यौं । अनि कुनै रेस्टुरा“मा पसेर आफूलाई मन पर्ने खाजा खान्थ्यौं । म कहिलेकाही“ एक दुई पेग लिन्थें, ऊ स्वीकार गर्थी । अनि ज्वाला फलफूल र अमिलो मन पराउ“थी । कहिलेकाही“ बजार गएर घर र आफूलाई चाहिने सर–सामान दुवैले बोकेर ल्याउ“थ्यांै । पुराना सुखदुःखका कुरा गथ्र्यौं । जिन्दगीमा यत्ति ग¥यौं, गर्न सक्यौं भनेर भगवान्लाई धन्यवाद दिन्थ्यौं । समयको गतिस“गै, जिन्दगीको बा“च्ने क्रममा ज्वालाले पूजा–पाठमा आफूलाई समर्पित गर्न थाली । बिहान–बेलुकी फूलहरूको जोहो, शिवजी, कृष्ण, विष्णुका तस्बिरहरू सङ्कलन गरी पूजा–कोठा सजाउन लागी । दान–धर्ममा बढी ध्यान दिन थाली ।

हाम्रा भावनाहरूमा केही परिवर्तन आउन थाले । यसलाई हामी दुवैले सकारात्मक रूपमा लियौं । अनि कहिलेकाही“ झिना–मसिना कुरामा ठाकठुक हु“दा, राति एउटै ओछ्यानका साथी भएर सुतेपछि बिहान दुवै तरोताजा हुन्थ्यौं । लाग्थ्यो–यही जिन्दगी हो, यही प्राप्ति हो, यही जीवनको सत्य हो ।मेरो ध्यानमग्न स्थितिलाई ज्वालाले भङ्ग गरी, ‘मलाई सक्नुहुन्छ भने सानो चौध इन्चको टिभी ल्याइदिनुहोस्–इन्डियन भए हुन्छ, विदेशी चाहि“दैन । अनि मेरो कोठाभरि देवी–देवताहरूका तस्बिरहरूले सजाइदिनुहोस् । म आप्mनै लोबेडमा सुतेर भगवान्को नाम लिन मन पराउ“छु । यसको अर्थ मैले सम्बन्धविच्छेद गर्न खोजेको बिल्कुल होइन । केवल भोलि हामीलाई बा“च्न र जिन्दगी भोग्न सजिलो होस् भनेर मात्र हो । अरु त के फरक पर्छ र, हामी स“गै खान्छौं, स“गै कुराकानी गर्छौं, स“गै रहन्छौं । केवल कोठा फरक गरौं–त्यो पनि कति टाढा छ र ?’

‘तिमीले धेरै महिनादेखि भनेकी थियौ–तपाईंले हेर्ने च्यानल र मेरो च्यानल मिलेन । म इण्डियाका आस्था, संस्कार, भक्तिदर्शन र नेपालका धार्मिक च्यानलहरू हेरेर आफूभित्र जिउने शक्तिको विकास गर्छु । तपाईं स्पोर्टस्, धारावाहिक हिन्दी सिनेमा हेरेर बढी मनोरञ्जन लिनुहुन्छ । मैले हेरेको बेला–तपाईंलाई दिक्क लाग्छ । हो कि होइन ? लौ भन्नुहोस् । यस्तै तपाईंले हेरेका च्यानलहरू मलाई बोर लाग्छन्, निद्रा आउ“छ । आजदेखि हामी आप्mना रुचिका च्यानलहरू हेरेर आत्मसन्तुष्टि लिऊ“ ।’ ज्वालाले अझ भनी । मलाई लाग्यो–ऊ सत्यको नजिक छे, व्यावहारिक छे । वास्तवमा उमेरस“गै मानिसका भावना, दृष्टिकोण एवं रुचि फरक हु“दा रहेछन् । यस्तो लाग्छ–ती फरक ग्रहबाट, फरक वातावरण र परिवेशबाट आएका हुन् । यस्तै लोग्नेस्वास्नीका बीच समयको अन्तरालस“गै धेरै कुरा रूपान्तरण ह“ुदा रहेछन् । तर ...... तर म भने मणि हराएको सर्पजस्तै भए“ ।

कुनै बिहान प्राणायाम र योग पूरा गरेपछि ज्वालाले अचानक अनुरोध गरी–हजुर, हामी चारधाम यात्रामा नजाने ? हाम्रा छिमेकीहरू सबै जाने तयारीमा छन् । लगभग एक महिना लाग्छ भारतको पूर्व–पश्चिम, उत्तर–दक्षिण सबै ठाउ“का देवी–देवताहरूको दर्शन गर्ने मात्र होइन, त्यहा“को प्रकृति र समाज पनि थाहा हुने । अनि प्रतिव्यक्ति कति लाग्ने रहेछ ? मैले सोधें । ट्राभल एजेन्सीबाट गरेको रे–एकजनालाई ५० हजार लाग्छ भन्छन् । ‘त्यसो भए १ लाखको कुरा आयो । यसपालि त बजेट छैन । अर्को वर्ष सोचौंला ।
ऊ केही बोलिन अर्थात् न हो भनी, न होइन भनी । त्यसपछि ज्वालाले न कुनै प्रसङ्ग उठाई न मैले ।
मैले भुलेको थिए“, फेरि अहिले सम्झिए“–विदेश नजाने हो भने नेपालका मन्दिरहरूमा जाऊ“ । जस्तो कि पूर्वका बराहक्षेत्र, पाथीभरा, पश्चिमका पनि थुप्रै धार्मिक पवित्र क्षेत्रहरू छन् ।

यसलाई पनि मैले कुनै अर्थ दिएको थिइन । हुन्छ पनि भनिन, हुन्न पनि । सायद यी सबको परिणाम हुनुपर्छ–आजको दिन । म सहज हुन खोजें–‘केही छैन । धेरै साथीभाइ श्रीमती र म अलग–अलग कोठामा सुत्छौं भन्थे । यसका धेरै कारण होलान् । अलग सुते पनि तिनको सम्बन्ध यथावत् छ । यस्तै म पनि तयार छु । एउटा राम्रै टिभी भोलि ल्याइदिउ“ला–केही छैन । तर तिमी भगवान्–भक्तिमा लीन भएर सुत्न सक्छ्यौ । मलाई कठिन होला कि ? तपाईंको कुरा ठीक हो । दिन अवश्य आउनेछ–हामी मर्छौं–मर्छौं । त्यसलाई अहिलेदेखि सहज र सरल बनाउ“दै जाऊ“ भन्ने मेरो चाहना हो । हामी जो पहिले गए पनि दैनिक–जीवन राम्रैस“ग बिताउन सकौं  भनेर नै मैले .... फेरि ऊ भावुक भई र रुन खोजी । म पनि छटपटाए“ ।

‘भोलि हामी बजार जाऊ“ र आफूलाई चाहिने सबै सामान किनेर ल्याऔंला । आज मैले बैंकबाट अलिकति रुपैंया“ पनि झिकेको छु ।’ मैले कार्यक्रम बनाए“ ।‘म एक किसिमले जोगिनी वा भक्तिनी भएर बा“की जीवन बिताउन चाहन्छु । विगतका सारा कुरा भुलेर नया“ बाटोमा हि“ड्न चाहन्छु ।’ ज्वालाले अझ स्पष्ट गरी । साबिकझंै खाना खायौं । केही समय घर–व्यवहार, तराईका जग्गाका कुरा भए । राति सुत्ने बेलामा जीवनमा पहिलो पटक श्रीमती र म अलग कोठामा थियौं । केही समय टेलिभिजन हेरें । कान्तिपुरको समाचार सुनेर आफूलाई अप टु डेट बनाए“ । अनि इण्डियन टेलिसिरियल र सिनेमा हेर्न थालें । तर त्यहा“ आएका कुनै पात्र वा चरित्रले, घटनाले मलाई रत्तिभर छोएन । ठ्याम्मै निद्रा लागेन । विगत सम्झिए“, वर्तमान सम्झिए“ र भविष्य सम्झिए“ ।

किन–किन आ“खा रसाएर आए । डा“को छोडेर रोऊ“जस्तो लाग्यो–ज्वालाको लीला सम्झेर । आखिर उसले यस्तो निर्णय किन लिई ? के यो आवश्यक थियो ? अनि एक किसिमले लाग्यो–ज्वालाले मलाई किन र केका लागि दण्ड दिएकी हो । मनको कुनै कुनामा भूकम्प गयो–के ज्वाला ब्रह्मलीन भई र म यस संसारमा एक्लिए“ । कुनै रंगीन रातहरू थिए । हामी भावी योजना र सपनाहरू बुनेर रात छर्लङ्ग काट्थ्यौं । हाम्रा जिन्दगीले भोगेका, भोग्दै गरेका यथार्थहरूमा छलफल गथ्र्यौं अनि न्यानो अंगालोमा धेरै घण्टा बा“धिएर दुवै जनाले शारीरिक तृप्ति लिन्थ्यांै । मनमा आयो–एउटा लोग्नेमान्छेलाई बा“च्न स्वास्नीमान्छेको सृष्टि ब्रह्माले गरेका रहेछन् अथवा स्वास्नीमान्छेका लागि लोग्नेमान्छे ।

समयको निष्ठुर चक्रले शरीर समाप्त हु“दै जा“दो रहेछ  र मानसिक रूपले हामी भावी परम सत्यको खोजीमा हु“दा रहेछौं । के ज्वालाले जीवनको त्यही परम सत्य खोज्न चाहेकी हो । यस्तै अनेकौं दुःस्वप्नहरू तरङ्गित हु“दै निद्राविहीन बिहान भयो । म उसको ढोका ढकढकाउन पुगें । धेरैबेर ढोका खुलेन । लाग्यो–ऊ भगवान्को नाम लिएर जप गरिरहेकी छे । हुनसक्छ–प्राणायाममा व्यस्त छे । म चुपचाप फर्केर र बाहिरको ट्वाइलेट प्रयोग गरें । त्यसपछि फेरि अनायास उसको ढोका ढकढकाउन पुगें । उसले बिस्तारै खोली र भनी–तपाईं उठिसक्नुभयो । निद्रा त राम्रो प¥यो ? म रातभरि सुत्न सकिन ज्वाला, त्यसरी सुत्ने मान्छे, ठ्याम्मै निद्रा परेन । म तिमीलाई सोध्न आएको–मैले के अपराध गरें र मलाई दण्ड दि“दैछौ ।

ऊ बोलिन । उसको अनुहारमा देदिप्य ज्वाला दन्किरहेको देखें । त्यहा“ मलाई सारा देवीहरूको दिव्य स्वरूप वा अनुहार चम्किरहेजस्तो लाग्यो । म भयभीत भए“ । मलाई उसको पाउ छोएर प्रणाम गरौं कि भन्ने लाग्यो । म सा“च्ची नै रुने वा चिच्याउने उपक्रममा थिए“ । सारा पृथ्वीमा प्रलय भैरहेछ .... म डराए“ । ‘तपार्इंले यो परम सत्यलाई कसरी लिनुभयो म जान्दिन । तर मैले केवल भोलिका लागि हामी दुवै तयारी गरौं अथवा भविष्यमा सुःखद् र सकारात्मक मानसिक चेत लिऊ“ भन्ने उद्देश्य राखेकी हु“ । यसलाई दण्ड नभन्नुहोस् । विन्ती छ मेरो देवता,’ उसले मेरो पाउ छुन खोजी । म पछि हटें । मलाई लाग्यो–हामी दुवै जना स्त्री–पुरुष सम्बन्धको नया“ परिभाषा खोज्न लागेका छौं, नवीन दार्शनिक सत्यको उद्घाटन गर्न लागेका छौं । 

बाहिर घाम झुल्कन लागेको थियो । हामी चिया पिउन लाग्यौं । मैले यो पीडादायक स्थितिलाई सहज बनाउने प्रयास गरें ।